GSEB Solutions for Class 10 Social Science

જવાબ :

• મહારાષ્ટ્રમાં મુંબઈથી 12 કી.મી દુર અરબસાગરમાં એલિફન્ટાની ગુફાઓ આવેલી છે.
• તેની સંખ્યા કુલ 7 છે. આ જગ્યાનું એલિફન્ટા નામ પોર્ટુગીઝોએ આપ્યું હોવાનું મનાય છે.
• તેમણે આ નામ અહી પથ્થરમાંથી કોતરીને બનાવેલી હાથીની મૂર્તિને કારણે આપ્યું છે.
• આ ગુફાઓમાં અનેક સુંદર શિલ્પ કૃતિઓ કંડારાઈ છે. જે પૈકી ત્રિમુર્તીની ગણના દુનિયાની સર્વોત્તમ મૂર્તિઓમાં થાય છે. તે ગુફા નં-૧ માં આવેલી છે.
• ઈ.સ.. ૧૯૮૭ માં આ સ્થળને યુનેસ્કો દ્વારા વૈશ્વિક વારસાના સ્થળોમાં સ્થાન મળેલું છે.
• અહીના સ્થાનિક માછીમારો આ સ્થળને ધારાપુરી તરીકે ઓળખે છે.

જવાબ :

• તમિલનાડુ રાજ્યના ચેન્નાઈથી 60 કી.મી. દુર મહાબલીપુરમ આવેલું છે.
• તમિલનાડુનું આ શહેર પોતાના ભવ્ય મંદિર સ્થાપત્ય અને સાગર કિનારા માટે જાણીતું છે.
• દક્ષિણ ભારતના પલ્લવ વંશના રાજા નરસિંહવર્મન પ્રથમના સમયમાં અહીં કુલ સાત મંદિરોની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
• તેમાંથી પાંચ રથમંદિરો હયાત છે. જયારે બે રથમંદિરો દરિયામાં ગરકાવ થઇ ગયા છે.
• આ ઉપરાંત અહી હાસ્ય મુદ્રામાં વિષ્ણુભગવાનની મૂર્તિ તથા મહિષાસુરનો વધ કરતી દુર્ગામાતાનું શિલ્પ જોવા લાયક છે.
• સમગ્ર વિશ્વમાં ખડક શિલ્પના બેનમૂન સ્થાપત્યો ધરાવતું મહાબલીપુરમ પ્રાચીન ભારતનું બંદર પણ હોવાનું મનાય છે.

જવાબ :

• કર્નાટક રાજ્યમાં બદામીથી 16 કી.મી દુર પટ્ટદકલ નગર આવેલું છે. પટ્ટદકલ  એ ચાલુક્ય વંશની રાજધાની હોવાનું મનાય છે.
• અહી આવેલા મંદિરોમાં નગર અને દ્રવિડ શૈલીનો ઉપયોગ થયો હોવાના પુરાવા છે.સાતમી આઠમી સદીમાં આં મંદિરોનું નિર્માણ થયેલું મનાય છે.
• પટ્ટદકલનું સૌથી મોટું મંદિર વિરૂપાક્ષ (શિવનું) મંદિર છે.

જવાબ :

• મધ્યપ્રદેશના છત્તરપુર જીલ્લામાં ખજુરાહો ખાતે મંદિરો આવેલા છે.
• ખજૂરાહો બુંદેલખંડના ચંદેલ રાજાઓનું રાજધાનીનું સ્થળ હતું. ઈ.સ. ૯૦૫ થી ૧૦૫૦ દરમિયાન આ રાજાઓના સમયગાળામાં ૮૦ જેટલા મંદિરોનું નિર્માણ થયું હતું.આજે ફક્ત ૨૫ મંદિરો જ હયાત છે.          જે પૈકી મોટા ભાગના મંદિરો શૈવ મંદિરો છે.
• આ તમામ મંદિરોની રચના સમાન જેવી જ છે. આ મંદિરોમાં ચોસઠ યોગીનીનું મંદિર મુખ્ય છે. આ મંદિર તેની તોરણની અલંકારિક શૈલી માટે જાણીતું છે.
• પ્રારંભિક સમયના આ બધાજ મંદિરો ગ્રેનાઈટ પથ્થરમાંથી બનાવામાં આવેલા છે.
• ખજૂરાહોના મંદિરો નગર શૈલીમાં નિર્માણ થયા છે.
• વિશ્વભરના પ્રવાસીઓ ખજૂરાહોના મંદિરની શિલ્પકલા, મૂર્તિકલા, વાસ્તુકલા જોઈ મંત્રમુગ્ધ બને છે.

જવાબ :

• ઓડીસા રાજ્યના પૂરી જિલ્લામાં બંગાળના અખાત પાસે કોણાર્કનું સૂર્યમંદિર આવેલું છે.
• આ મંદિરનું નિર્માણ 13 મી સદીમાં ગંગવંશના રાજા નરસિંહવર્મન પ્રથમના સમયમાં થયું હતું.
• આ રથ મંદિર સાત અશ્વો વડે ખેંચાતા સૂર્યના રથનું સ્વરૂપ છે. તેને ૧૨ વિશાળ પૈંડા છે. મંદિરના આધારને સુંદરતા પ્રદાન કરતા આ પૈંડા વર્ષના ૧૨ મહિનાને પ્રતિબિંબ કરે છે. જયારે પ્રત્યેક ચક્રમાં આઠ આરા છે, જે દિવસના આઠ પ્રહારને દર્શાવે છે.
• રૂપાંકનોની વિગત અને વિષય વૈવિધ્યની બાબતમાં આ મંદિર અદ્વિતીય છે.
• કાળા પથ્થરોથી આ મંદિરનું નિર્માણ થયું છે, જેથી તેને ‘કાળા પેંગોડા’ તરીકે પણ ઓળખાય છે.
• દિવ્ય, સંસારિક અને સજાવટી જેવા ત્રણેય પ્રકારના શિલ્પોમાં ૧૩મી સદીની ઓડીસની સંસ્કૃતિ અને સભ્યતાનું પ્રતિબિંબ પડેલું જોવા મળે છે.

જવાબ :

• તમિલનાડુના તાંજોર માં બ્રુહ્દેશ્વર મંદિર આવેલું છે. તેનું નિર્માણ ઈ.સ ૧૦૦૩ થી ૧૦૧૦ ના સમયગાળામાં કરવામાં આવ્યું હતું.
• તે શિવનું મંદિર હોવાથી તેનું નામ બ્રુહ્દેશ્વર મંદિર પડ્યું છે.
• આ મંદિર ૫૦૦ ફીટ લંબાઈ અને ૨૫૦ ફીટ પહોળાઈ ધરાવતા કોટવાળા ચોગાનમાં બનેલું છે. તેનું શિખર જમીનથી ૨૦૦ ફીટ ઉંચાઈ પર છે. તથા તે સમયે બ્રુહ્દેશ્વર મંદિરનું સ્થાન ઊંચા શિખરો વાળા મંદિરોમાં આવતું.
• ભવ્ય શિખર, વિશાળ કાળમાં રહેલી સંવાદિતા અને કલાત્મક સુશોભનના કારણે આ મંદિર ભારતીય સ્થાપત્ય કલાનો બેનમૂન નમુનો છે.

તેવીજ રીતે દ્રવિડ શૈલીમાં નિર્માણ પામેલ આ મંદિર દક્ષિણ ભારતના ભવ્ય મંદિરોમાં સ્થાન ધરાવે છે.

જવાબ :

• ઘોડાની નાળ આકારની કુલ 29 ગુફાઓનો સમૂહ છે.
• તે પૈકી કેટલીક ગુફાઓ ચિત્રકલા આધારિત છે, તો કેટલીક ગુફાઓ શિલ્પકલા આધારિત છે.
• ગુફાચિત્રો બોદ્ધ ધર્મને આવરે છે.
• અંગ્રેજ કેપ્ટન જ્હોન સ્મિથે ૧૮૧૯ માં પુન:સંશોધિત કરી હતી.
• આ ગુફાઓમાં ચૈત્ય અને વિહાર એમ બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે.

જવાબ :

• બોધ્ધ સાધુઓ પ્રાથના કરવા તથા ઉપાસના માટે જે સ્થળ વાપરે છે તે તે ચૈત્ય છે તથા ચૈત્ય ગુફાઓમાં છેડે બાંધવામાં આવેલા બાંધકામને સ્તૂપ કહેવાય છે.
• જ્યાં બોધ્ધ સાધુઓ, ભિક્ષૂકો નિવાસ અને અધ્યયન કરે તેને બોદ્ધ મઠ કે વિહાર કહેવાય છે.

જવાબ :

• અહી કુલ 34 ગુફાઓ આવેલી છે.
• અહી એકબીજાથી જુદા એવા ગુફાઓના ત્રણ સમૂહ આવેલા છે.
• જે પૈકી 1 થી 12 નંબરની ગુફાઓ બોદ્ધ ધર્મનો તથા 13 થી 29 નંબરની ગુફાઓ હિંદુ ધર્મનો તથા ૩૦ થી 34 નંબરની ગુફાઓ જૈન ધર્મનો પ્રચાર કરે છે.
• આ ગુફાઓનું નિર્માણ ઈ.સ. 600 થી 1000 ના સમયગાળામાં થયેલું છે.

જવાબ :

• ઈલોરાની ગુફાઓ પૈકી 16 નંબરની ગુફામાં કૈલાશ મંદિર આવેલું છે.

એકજ પથ્થરમાંથી કોતરીને તેને બનાવેલું છે. જે 50 મી. લાંબુ, ૩૩ મી. પહોળું અને ૩૦ મી. ઊંચું છે આ તેની ખાસિયત કહી શકાય.  તેના દરવાજા, ઝરૂખા અને સુંદર સ્તંભોની હારમાળાથી આ મંદિરની શોભા અવર્નીય છે.