GSEB Solutions for Class 10 Social Science

Select GSEB Solutions for class 10 Subject & Chapters Wise :

પ્રકરણ 1 : ભારતનો વારસો પ્રકરણ 2 : ભારતનો સાંસ્કૃતિક વારસો: પરંપરાઓ : હસ્ત અને લલિતકલા પ્રકરણ 3 : ભારતનો સાંસ્કૃતિક વારસો: શિલ્પ અને સ્થાપત્ય પ્રકરણ 4 : ભારતનો સાહિત્યિક વારસો પ્રકરણ 5 : ભારતનો વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીનો વારસો પ્રકરણ 6 : ભારતનાં પ્રાકૃતિક વારસાના સ્થળો પ્રકરણ 7 : આપણા વારસાનું જતન પ્રકરણ 8 : કુદરતી સંસાધનો પ્રકરણ 9 : વન અને વન્યજીવન સંસાધન પ્રકરણ 10 : ભારત: કૃષિભવન પ્રકરણ 11 : ભારત: જળ સંસાધન પ્રકરણ 12: ખનીજ અને શક્તિના સંસાધનો પ્રકરણ 13: ઉત્પાદન ઉદ્યોગો પ્રકરણ 14: પરિવહન, સંદેશાવ્યવહાર અને વ્યાપાર પ્રકરણ 15 :આર્થિક વિકાસ પ્રકરણ 16 : આર્થિક ઉદારીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ પ્રકરણ 18 : ભાવવધારો અને ગ્રાહક જાગૃતિ પ્રકરણ 19 : માનવ વિકાસ પ્રકરણ 20: ભારતની સામાજિક સમસ્યાઓ અને પડકારો પ્રકરણ 21: સામાજિક પરિવર્તન

ગરીબીરેખાની વ્યાખ્યા આપો.

Hide | Show

જવાબ :

ગરીબી રેખાનો ખ્યાલ સૌ પ્રથમ WHO ના નિયામક બ્યોર્ડ ઓરેએ રજુ કર્યો હતો. ગરીબી રેખાની ગણતરીમાં કે માપનમાં હવે અનાજ, વસ્ત્ર, રહેઠાણ, શિક્ષણ, આરોગ્ય, પીવાનું ચોખ્ખું પાણી, વીજળી, સેનીટેસનની સુવિધા, વહન પરિવહન,વગેરે પાછળ થતા વપરાશી ખર્ચ અને આવકને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. ત્યારબાદ કેલરીના આધારે નિશ્ચિત સપાટીને ગરીબી રેખા તરીકે ગણવામાં આવે છે.

ગરીબીનું પામન કઈ રીતે કરવામાં આવે છે? અથવા “ગરીબીનું માપન” આ અંગે ટૂંકમાં જણાવો.

Hide | Show

જવાબ :

ભારતમાં ગરીબીનું માપન કરવા માટે મુખ્ય બે રીત છે.
1.    કોઈ એક કુટુંબ દ્વારા વિભિન્ન વસ્તુઓ કે સેવાઓ પાછળ કરવામાં આવેલા ખર્ચનો આધાર નક્કી કરીને.
2.    કુટુંબ દ્વારા મેળવેલ કુલ આવકનો આધાર નક્કી કરીને ગરીબીનું માપન કરાય છે. 
કુટુંબ એટલે વધુમાં વધુ પાંચ સભ્ય સંખ્યા સમજવાની છે.

સાપેક્ષ ગરીબી કોને કહેવાય? 

Hide | Show

જવાબ :

સમાજમાં  જુદી જુદી આવક ધરાવતા વર્ગોમાંથી જો કોઈ જૂથ અન્ય કરતા ઓછી આવક મેળવતો હોય તો તે સાપેક્ષ રીતે ગરીબ છે તેમ કહેવાય.
ઉદાહરણ:  કોઈ એક શહેરમાં A – 5000, B- 10000 ની આવક ધરાવે છે. તેથી કહી શકાય કે વ્યક્તિ B ની સાપેક્ષે વ્યક્તિ A ની આવક ઓછી હોવાથી A એ B ની સાપેક્ષે ગરીબ છે.

નિરપેક્ષ ગરીબી કોને કહેવાય?

Hide | Show

જવાબ :

સમાજના લોકો. અનાજ, કઠોળ,દૂધ શાકભાજી,કપડા જેવી પ્રાથમિક જરૂરિયાતો લઘુત્તમ બજાર ભાવે લઇ શકતા ન હોય તેઓ નિરપેક્ષ રીતે ગરીબ છે તેમ કહેવાય.

ગરીબીના મુખ્ય કેટલા પ્રકાર છે? કયા કયા?

Hide | Show

જવાબ :

ગરીબીના મુખ્ય બે પ્રકાર છે.
1.    નિરપેક્ષ ગરીબી
2.    સાપેક્ષ ગરીબી

ભારતમાં સૌથી વધુ ગરીબી ધરાવતું રાજ્ય કયું છે?

Hide | Show

જવાબ :

ભારતમાં સૌથી વધુ ગરીબી ધરાવતું રાજ્ય છત્તીસગઢ છે.

ગરીબીરેખાથી નીચેનો લોકો માટે સરકારના પ્રયત્નો જણાઓં.

Hide | Show

જવાબ :

ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારમાં ગરીબી રેખા નીચે જીવતા કુટુંબોની આવક ઘણી ઓછી હોય છે.તેવાં કુટુંબોને ગરીબી રેખા નીચે જીવતા કુટુંબો(BPL) કહે છે. સરકારે આવા કુટુંબોને ઓળખી કાઢીને રેશનકાર્ડના આધારે જાહેર વિતરણ વ્યવસ્થા શરુ કરી છે. આવી દુકાનોને વ્યાજબી ભાવની દુકાને કહે છે. આવા કુટુંબોને પ્રતિમાસ આવશ્યક ચીજ વસ્તુઓં જેવી કે અનાજ, ખાંડ, તેલ , મીઠુ, કેરોસીન વગેરે આવશ્યક વસ્તુઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે. આવા પર્યત્નો દ્વારા સરકાર તેઓનું જીવનધોરણ ઊંચું લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.

ગરીબી રેખા કઈ રીતે નક્કી કરવામાં આવે છે, તે સમજાવો.

Hide | Show

જવાબ :

ગરીબી રેખાનો ખ્યાલ સૌ પ્રથમ WHO ના નિયામક બ્યોર્ડ ઓરેએ રજુ કર્યો  હતો. ગરીબી રેખાની ગણતરીમાં કે માપનમાં  અનાજ, વસ્ત્ર, રહેઠાણ, શિક્ષણ, આરોગ્ય, પીવાનું ચોક્ખું પાણી, વીજળી, સેનીટેસનની સુવિધા, વાહન પરિવહન,વગેરે પાછળ થતા વપરાશી ખર્ચ અને આવકને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. ત્યારબાદ કેલરીના આધારે નિશ્ચિત સપાટીને ગરીબી રેખા તરીકે ગણવામાં આવે છે.

BPL વિષે ટૂંકમાં સમજૂતી આપો.

Hide | Show

જવાબ :

ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારમાં ગરીબી રેખા નીચે જીવતા કુટુંબોની આવક ઘણી ઓછી હોય છે.તેવાં કુટુંબોને ગરીબી રેખા નીચે જીવતા કુટુંબો(BPL) કહે છે.

આયોજન પંચે ભારતમાં ગરીબી રેખા કેવી રીતે નક્કી કરેલ છે?

Hide | Show

જવાબ :

ભારતમાં આયોજન પંચે ૨૦૧૧-૧૨ માં ગરીબી રેખા નક્કી કરવા ગ્રામીણ ક્ષેત્રે માથાદીઠ વપરાશી ખર્ચ રૂ. ૮૧૬ એટલે કે કુટુંબ દીઠ રૂપિયા ૪૦૮૦ ખર્ચ અને શહેરોમાં માસિક વપરાશી ખર્ચ રૂપિયા ૧૦૦૦ લેખે કુટુંબદીઠ વપરાશી ખર્ચ રૂપિયા ૫૦૦૦ નું પ્રમાણ નક્કી કરેલ છે આનાથી ઓછી આવક ધરાવતા કુટુંબો ગરીબી રેખાથી નીચેના કુટુંબો ગણાય છે.

ગરીબી એટલે શું? ગરીબીરેખા નીચે જીવતા લોકોના લક્ષણો જણાવો.

Hide | Show

જવાબ :

ગરીબી એ ગુણાત્મક ખ્યાલ છે. ભારતમાં ગરીબીને વ્યક્તિના જીવનના લઘુત્તમ સ્તર તરીકે જોવામાં આવે છે. ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકોના સામાન્ય લક્ષણ આ પ્રમાણે ગણી શકાય.

  • જે વ્યક્તિને બે ટંક પુરતું ભોજન મળતું ન હોય.
  • રેહવા માટે પુરતી માત્રામાં મોકળાશ વાળી જગ્યા ન મળતી હોય.
  • જેમને  ગંદા વસવાટો કે સ્લમ વિસ્તારોમાં વસવાટ કરવો પડતો હોય.
  • જેની આવક નિર્ધારિત અપેક્ષિત આવકથી ઓછી હોય.
  •  જેનું આયુષ્ય રાષ્ટ્રીય સરેરાશ આયુષ્યથી ઓછું હોય. જેઓ મોટે ભાગે નિરક્ષર હોય.
  • જેઓ સતત પોષણક્ષમ આહારના અભાવ નાના મોટા રોગોથી પીડાતા હોય.
  • જેમના બાળકોને કુટુંબની આવકમાં વધારો થાય તે માટે ભણવાની ઉંમરે મજુરી કે કામધંધે બાળ મજુરી કરવા જવું પડતું હોય.
  •  જેમના બાળકોનો કુપોષણને લીધે બાળમરણનો ગ્રાફ ઉંચો હોય.

ભારતમાં ગરીબીની સ્થિતિનું વર્ણન કરો. અથવા “ભારતમાં ગરીબી” આ અંગે વિસ્તારથી સમજાવો.
 

Hide | Show

જવાબ :

જવાબ:

  • ભારતમાં આયોજન પંચે ૨૦૧૧-૧૨ માં ગરીબી રેખા નક્કી કરવા ગ્રામીણ ક્ષેત્રે માથાદીઠ વપરાશી ખર્ચ રૂ. ૮૧૬ એટલે કે કુટુંબ દીઠ રૂપિયા ૪૦૮૦ ખર્ચ અને શહેરોમાં માસિક વપરાશી ખર્ચ રૂપિયા ૧૦૦૦ લેખે કુટુંબદીઠ વપરાશી ખર્ચ રૂપિયા ૫૦૦૦ નું પ્રમાણ નક્કી કર્યું હતું. અર્થાત, વપરાશી ખર્ચ માટે માથાદીઠ ઓછા માં ઓછી આટલી આવક મળવી જોઈએ.
  • આ નવા માપદંડના આધારે ભારતમાં ૨૦૧૧-૧૨ માં ગરીબોની સંખ્યા ઘટીને ૨૭ કરોડની થઇ હતી.
  • કુલ વસ્તીના ગરીબોનું પ્રમાણ ઘટીને ૨૧.૯ % થયું હતું. ભારતમાં ૨૦૦૯-૧૦ માં ગરીબીનું પ્રમાણ કુલ વસ્તીના ૨૯.૮ % હતું. મતલબ કે અંદાજે ૩૫.૪૭ કરોડ લોકો ગરીબીમાં જીવતા હતા.
  • વિશ્વબેંકે આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણે સરખામણી થઇ શકે તેથી 2012માં 2008 ના ભાવોએ માથાદીઠ દૈનિક આવક US $ 1.90 (ડોલર) નિર્ધારિત કરી હતી.
  •  વિશ્વબેંકના એક અહેવાલ મુજબ ૨૦૧૦ માં કુલ વસ્તીના ૩૨.૭ % લોકો ગરીબીરેખાની નીચે જીવતા હતા. જેની સંખ્યા અંદાજે ૪૫.૬ કરોડ થાય.
  • UNDP ૨૦૧૫ ના રીપોર્ટ મુજબ ૨૦૧૧-૧૨ માં ભારતમાં ગરીબીનું પ્રમાણ કુલ વસ્તીના ૨૧.૯૨% હતું  જે પૈકી ગ્રામીણક્ષેત્રે ૧૩.૭% ગરીબીનું પ્રમાણ જોવા મળ્યું હતું. ભારતમાં સૌથી વધુ ગરીબીનું પ્રમાણ છત્તીસગઢમાં ૩૬.૯૩ % છે.જયારે ઓછી ગરીબી વાળું રાજ્ય ગોવા ૫.૦૯% છે.
  • ગુજરાતમાં ગરીબીનું પ્રમાણ ૧૬.૬૩% છે.
  • ભારતમાં ૩૦% થી વધુ ગરીબીનું પ્રમાણ ધરાવતા રાજ્યોમાં છત્તીસગઢ,આસામ, ઉત્તરપ્રદેશ, મણીપુર, બિહાર, અરુણાચલ પ્રદેશ,ઝારખંડ, ઓડીસા વગેરે છે.
  • ભારત કુદરતી સંસધાનો અને અપાર કુદરતી બક્ષીસથી સમૃદ્ધ છે. પરંતુ તેનો યોગ્ય લાભ ઉઠાવવાની ક્ષમતાનો અભાવ, શિક્ષણ તાલીમ અને કૌશલ્યના અભાવે તેમજ વર્ષોના ખામીયુક્ત આયોજનના કારણે લીકોમાં ગરીબીનું પ્રમાણ ઘટ્યું નથી, માટે એવું કહેવાય છે કે ધનિક ભારતમાં ગરીબો વસે છે.

ભૌગોલિક રીતે બે પ્રકારે ગરીબી હોઈ શકે.

  1. ગ્રામીણ ક્ષેત્રે ગરીબો:

     ગ્રામીણ ક્ષેત્રોના ગરીબોમાં મોટા ભાગે જમીનવિહોણા ખેતમજૂરો, ગૃહ ઉદ્યોગો કે કુટીર ઉદ્યોગોના કારીગરો, સીમાંત ખેડૂતો, ભીખારીઓ, વેઠિયા મજુરો,જંગલ કે પહાડી વિસ્તારમાં રહેતા લોકો, કામચાલાઉ કારીગરો વગેરે છે.

  1. શહેરી ક્ષેત્રે ગરીબો:

     જયારે શહેરી ક્ષેત્રોના ગરીબોમાં કામચલાઉ મજૂર, બેરોજગાર દૈનિક શ્રમિક, ઘરનોકર, રિક્ષા ચાલકો, ચા-નાસ્તાની લારી, ગલ્લાવાળા,હોટેલ,ઢાબા કે ઓટો ગેરેજમાં કામ કરવા વાળા શ્રમિકો વગેરે ગરીબીમાં જીવી રહ્યા છે.

ભારતમાં ગરીબી ઉદભવવાના જવાબદાર કારણો કે પરિબળોની સવિસ્તાર ચર્ચા કરો. 

Hide | Show

જવાબ :

ભારતમાં શહેરો કરતા ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ગરીબીના મુળિયા ઊંડે સુધી વિસ્તરેલા જોવા મળે છે. ગરીબી ઉદભવવાના કારણો નીચે મુજબ છે.

  1. કૃષિનો અપૂરતો વિકાસ: કૃષિક્ષેત્રે સિંચાઈની અપૂરતી સગવડો, ખેતી માટેનો વૈજ્ઞાનિક અભિગમનો અભાવ, વરસાદની અનિયમિતતા જેવા અનેક કારણોસર ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રે ઈચ્છિત વિકાસ થયો નથી. જેથી ખેડૂતની આવકમાં ઘટાડો જોવા મળે છે. જેને કારણે ખેડૂત ગરીબ બને છે.
  2. વૈકલ્પિક રોજગારીનો અભાવ: ગ્રામીણ ક્ષેત્રોમા ખેતી એકમાત્ર આવકનું સાધન છે. ખેતી સિવાયના સમયમાં વૈકલ્પિક રોજગારીની તકોના અભાવને કારણે ગ્રામ્યજનોની આવક માર્યાદિત બને છે જેથી ગરીબીમાં વધારો થાય છે.
  3. નિરક્ષરતા : નિરક્ષરતાને કારણે લોકો શોષણના ભોગ બને છે તેમજ સરકારી યોજનાઓની માહિતીના અભાવે યોગ્ય લાભ ઉઠાવી શકતા નથી. આ ઉપરાંત રોજગારીનું જરૂરી જ્ઞાન, શિક્ષણ, કૌશલ્ય અને તાલીમનો અભાવ હોવાથી પણ ગરીબીમાં વધારો થાય છે.
  4. પરંપરાગત રૂઢિઓ: જ્ઞાતિપ્રથા તથા રૂઢિઓ, પરંપરાઓના કારણે રીતરીવાજો પાછળ ગજા ઉપરાંતના ખર્ચને કારણે લોકો દેવામાં ડૂબે છે. આવા બિનઉત્પાદકીય ખર્ચમાં વધારો થવાથી ગરીબી ઉદભવે છે.

 

  1. ખામી યુક્ત નીતિ ઘડતર: આર્થિક નીતિઓ બનાવતી વખતે છેવાડાના માનવીની જરૂરિયાતો તેમજ આર્થિક હિતોની ઉપેક્ષા કરવામાં આવી છે.
  2. ભાવવધારો: ખેતીક્ષેત્રે રોકડિયા પાકોને પ્રોત્સાહન મળવાથી ખાદ્ય પાકોનું ઉત્પાદન ઘટ્યું છે. આથી અનાજ- કઠોળની અછત સર્જાવાના કારણે ભાવો વધ્યા છે. જેથી ખુબ ઓછી આવક ધરાવતા લોકોને બે ટંક ભોજન પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. આમ, ભાવવધારાને કારણે ગરીબી ઉત્પન્ન થાય છે.
  3. આર્થિક સુધારા: વિવિધ આર્થિક સુધારાઓના અમલને કારણે કુટીર ઉદ્યોગો, લઘુ ઉદ્યોગો નાશ પામ્યા અને શહેરો તરફ સ્થળાંતર વધ્યું જેને કારણે ગરીબી વધી છે.
  4. કુપોષણ:  ગરીબો કુપોષણ અને વિવિધ રોગોના શિકાર બને છે જેથી આરોગ્ય વિષયક ખર્ચાઓ વધ્યા અને તેની સામે આવક સ્થિર હોવાથી ગરીબી ઉત્પન્ન થાય છે.
  5. ટેકનોલોજીકલ ફેરફાર: ટેકનોલોજીમાં ફેરફારો આવતા પરંપરાગત વ્યવસાયો, કુટીર ઉદ્યોગો પડી ભાંગ્યા. અને બેકારીમાં વધારો થયો
  6. વસ્તીવૃદ્ધી: ભારતમાં વસ્તીવૃદ્ધી દર વધ્યો છે, તેની સામે સરેરાશ આયુષ્યમાં વધારો થયો છે. શ્રમની કુલ માંગ કરતા કુલ પુરવઠો વધ્યો છે જેથી બેકારી વધી છે. બીજી બાજુ તેમની જીવનજરૂરિયાતની વસ્તુની માંગ સામે ઉત્પાદન ઘટતા ભાવ વધ્યા છે. ખરીદશક્તિમાં ઘટાડો થયો, જીવન ધોરણ કથળ્યું આથી અંતે ગરીબીમાં વધારો થયો છે.

Take a Test

Choose your Test :

પ્રકરણ 17 : આર્થિક સમસ્યાઓ અને પડકારો : ગરીબી અને બેરોજગારી

આ પ્રકરણમાં રાસાયણિક પ્રક્રિયાની સમજૂતી, રાસાયણિક સમીકરણ કેવી રીતે લખવું, સમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણ કોને કહેવાય,રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓના પ્રકાર, વિઘટન પ્રક્રિયા, વિસ્થાપન પ્રક્રિયા, દ્વિ-વિસ્થાપન પ્રક્રિયા, રોજિંદા જીવનમાં જોવા મળતી ઓક્સિડેસન પ્રક્રિયાઓની અસર અને ખોરાપણું નો સમાવેશ થાય છે.

આ પ્રકરણને લગતા વિવિધ એનિમેશન વિડીયો, હેતુલક્ષી પ્રશ્નો, ટૂંકા પ્રશ્નો, લાંબા પ્રશ્નો, પરિક્ષામાં પુછાઈ ગયેલા પ્રશ્નો તેમજ પરિક્ષામાં પુછાઈ શકે તેવા અનેક મુદ્દાસર પ્રશ્નો જોવા અમારી વેબસાઈટ પર રજીસ્ટર થાઓ અથવા અમારી App ફ્રી માં ડાઉનલોડ કરો.

Browse & Download GSEB Books For Class 10 - All Subjects

The GSEB Books for class 10 are designed as per the syllabus followed Gujarat Secondary and Higher Secondary Education Board provides key detailed, and a through solutions to all the questions relating to the GSEB textbooks.

The purpose is to provide help to the students with their homework, preparing for the examinations and personal learning. These books are very helpful for the preparation of examination.

For more details about the GSEB books for Class 10, you can access the PDF which is as in the above given links for the same.

ask-a-doubt ask-a-doubt