જીએસઇબી માટે 10 મો સામાજિક વિજ્ઞાન ઉકેલો

જવાબ :

• ભારતમાં પ્રાચીન કાળમાં હિંદુઓ આર્યો કહેવાતા.
• તેમણે ભારતમાં આર્ય સભ્યતાનું નિર્માણ કરેલુ.
• આર્યો વ્રુક્ષો, પહાડો, નદીઓ, સૂર્ય, વાયુ અને વરસાદ જેવા પ્રાકૃતિક તત્વોને ખુબ જ પ્રેમ કરતા તેમજ તેમની પૂજા આરાધના કરતા.
• આ દરેક પ્રકૃતિની આર્યોએ સ્તુતિઓ (ઋચાઓ), મંત્રો વગેરેની રચનાઓ કરી હતી.
• સમય જતા વેદપઠન પ્રચલિત બન્યું અને તેમાંથી યજ્ઞાદિ જેવી ધાર્મિક ક્રિયાઓ ભારતમાં શરુ થઇ.
• ભારતમાં આવેલી વિવિધ પ્રજાઓની સંસ્કૃતિમાં ઉમદા તત્વો અપનાવીને તેમણે એક સમન્વયી સંસ્કૃતિનું નિર્માણ કર્યું.
• તેઓની મુખ્ય વસ્તી જે પ્રદેશમાં હતી તે પ્રદેશને ‘આર્યાવર્ત’ નામ અપાયું હતું.
• પ્રાચીન સમયમાં આર્યો વાયવ્ય ભારતમાં વસતા હતા. જ્યાં મોટી મોટી સાત નદીઓ વહેતી હતી. જેને લીધે તે પ્રદેશને ‘સપ્તસિંધુ’ નામ આપવામાં આવ્યું.
• તે વખતના ભરતકુળના આર્ય રાજા ભરતના નામ ઉપરથી આ વિશાળ પ્રદેશ ભરતભૂમિ, ભરતખંડ, ભારતવર્ષ  કે ભારત જેવા નામથી ઓળખાવા લાગ્યો.
• આ રીતે ભારતમાં આવેલી વિવિધ પ્રજાઓની સંસ્કૃતિ અપનાવી આર્યોએ ભારતનો સંસ્કૃતિક વારસો ભવ્ય બનાવ્યો.
• દ્રવિડ લોકો: મોહેન્જો- દડોની સિંધુ સંસ્કૃતિના સર્જકો દ્રવિડ લોકો છે. તેમજ તેમને પાષણયુગની સંસ્કૃતિના પણ સીધા વારસડર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
• દ્રવિડોએ માતારૂપે દેવી પાર્વતી અને પિતારૂપે પરમાત્મા એટલે કે શિવની પૂજાની સમાજ આપી છે.
• દેવ-દેવીઓની દીપ, ધૂપ,આરતીથી પૂજા કરવાની પરંપરા પણ દ્રવિડોએ આપી છે.
• દ્રવિડોમાં માતૃપ્રધાન એટલે કે માતૃમૂલક કુટુંબ પ્રથા પ્રચલિત હતી.
• આ ઉપરાંત પ્રકૃતિ પૂજા, પશુ પૂજા એ પણ દ્રવિડોએ આપેલી ભેટ છે.
• તેઓએ અવકાશી ગ્રહોના ક્ષેત્રમાં તેમજ વિવિધ કલાઓ જેવીકે કાંતવું, વણવું, રંગવું અને હોડી તરાપા જેવા ક્ષેત્રમાં તેમનું યોગદાન છે.
• ભારતના ઉત્તર ભાગમાં જેમ જેમ આર્યોનું પ્રભુત્વ વધતું ગયું તેમ તેમ દ્રવિડો દક્ષિણ ભારત તરફ ખસતા ગયા અને ત્યાં સ્થિર થયા.
• આજે દક્ષિણ ભારતમાં દ્રવિડકુળની તમિલ, તેલુગુ, કન્નડ અને મલયાલમ જેવી ભાષાઓ બોલતા લોકો વસે છે.
• પ્રારંભિક તમિલ સાહિત્ય ઊર્મિની અભિવ્યક્તિથી ભરપૂર છે.

જવાબ :

• સંસ્કૃતિને સમજવા માટેના શૂત્રરૂપે કહી શકાય કે સંસ્કૃતિ એટલે જીવન જીવવાની એક ખાસ પ્રણાલી.
• કોઈ પણ દેશના લોકો જેને સમાજ કહી શકાય તેમાં સમયાંતરે તેમની જીવન જીવવાની પ્રથામાં આવતા પરિવર્તનો, બદલાવો, અને સામાજિક નીતિઓ અને પ્રથાઓ વડે જુદા જુદા સમાજની સંસ્કૃતિનું બંધારણ થાય છે.
• બી. મેલીનોવ્હીસકી નામના રશિયાના પ્રખ્યાત સમાજશાસ્ત્રી અને નૃવંશશાસ્ત્રી ના મત મુજબ ‘ સંસ્કૃતિ એટલે માનવ મનનું ખેડાણ અને તેમાં માનવ સમાજની ટેવો, મુલ્યો, આચાર-વિચાર, ધર્મિક પરંપરાઓ, રહેણી-કરણી અને જીવનને ઉચ્ચત્તમ ધ્યેય સુધી લઇ જતા આદર્શોનું સમન્વયીકરણ એમ પણ કહી શકાય.
• સમગ્ર માનવજાતની ગુફા નિવાસથી અત્યારના ઘર સુધીની વિકાસયાત્રા એટલે સંસ્કૃતિ.
• માનવજીવનના ઇતિહાસમાં શિક્ષણ, સાહિત્ય, સાહિત્ય,સંગીત, નૃત્ય, શિલ્પ- સ્થાપત્ય, અને હસ્ત કલા જેવા ક્ષેત્રોમાં પણ નિપુણતા પ્રાપ્ત કરવાની સિદ્ધિઓને પણ સંસ્કૃતિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
• માનવમનમાં ઉદભવતા વિચારો, કુશાગ્રતા, વિશિષ્ઠ કલા-કૌશલ્ય અને સંસ્કારિતાના પરિમાણોને પણ સંસ્કૃતિમાં સમાવેશ કરવામાં આઅવે છે.
• મનુષ્યો પોતાના મનનું ખુબજ મંથન ચિંતન કરીને વિકસાવેલા સાહિત્ય, તત્વચિંતનની અનેકવિધ વિચારશ્રેણીઓ, ધાર્મિક પરંપરાઓ, વિશ્ષ્ઠ સિદ્ધિઓ જેવીકે ચિત્રકલા, શિલ્પકલા, સ્થાપત્યકલા, લલિતકલાઓ અને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓનો પણ સંસ્કૃતિની પરિભાષામાં સમાવેશ થાય છે.
• કોઈ પણ જનસમૂહ દ્વારા અપનાવાતી પોતાની આગવી જીવનશૈલી “ The Way of life” નો પણ સંસ્કૃતિમાં સમાવેશ થાય છે.

જવાબ :

• ગુજરાતમાં સંસ્કૃતિક, પૌરાણિક અને પુરાતત્વીય મહત્વ ધરાવતા સ્થળોમાં લોથલ (ધોળકા તાલુકો), રંગપુર (લીમડી તાલુકો), ધોળાવીરા (કચ્છ જીલ્લો), રોકકાકડી અથવા શ્રીનાથગઢ (રાજકોટ જીલ્લો) વગેરે મુખ્ય છે.
• વડનગરનું કીર્તિ તોરણ, જુનાગઢમાં આવેલો સમ્રાટ અશોકનો શિલાલેખ, મોઢેરાનું સૂર્ય મંદિર, ચાંપાનેરનો દરવાજો, સિધ્ધપૂરનો રુદ્ર મહાલય, વિરમગામનું માનુંસર તળાવ, અમદાવાદની જામા મસ્જિદ, ઝુલતા મિનારા, સીદી સૈયદની જાળી, પાટણનું સહસ્ત્રલિંગ તળાવ, વડોદરાનો રાજમહેલ, જૂનાગઢનો મહાબતખાનનો મકબરો, નવસારીની પારસી અગિયારી.
• ધાર્મિક મહત્વ ધરાવતા સ્થાનોમાં દ્વારકાનું દ્વારકાધીશ મંદિર અને જગદગુરુ શંકરાચાર્યની શારદાપીઠ, બાર જ્યોતિર્લીંગ પૈકીનું સોમનાથ મંદિર, ઉત્તર ગુજરાતમાં અંબાજી(બનાસકાંઠા જીલ્લો), બહુચરાજી(મહેસાણા જીલ્લો), મહાકાલી માતાજી (પાવાગઢ, પંચમહાલ જીલ્લો), મીરા દાતાર (ઉનાવા, મહેસાણા જીલ્લો), જૈન તીર્થ પાલીતાણા (ભાવનગર જીલ્લો), રણછોડરાયજી મંદિર ડાકોર (ખેડા જીલ્લો) અને શામળાજી વગેરે તીર્થસ્થાનો છે.
• પતંગોત્સવ અને કાંકરિયા કાર્નિવલ (અમદાવાદ), તાના-રીટી મહોત્સવ (વડનગર), ઉત્તરાર્ધ-નૃત્ય મહોત્સવ (મોઢેરા), રણોત્સવ (કચ્છ) વગેરે સંસ્કૃતિક મહોત્સવ માટેના જાણીતા સ્થળો છે. તદઉપરાંત આ સ્થળો પ્રવાસન માટે પણ મહત્વ ધરાવે છે.
• ગુજરાત એ પ્રખ્યાત મેળાઓ માટેનો પ્રદેશ છે. તેમાં મહત્વના મેળા ભાદરવી પૂનમનો મેળો (અંબાજી-બનાસકાંઠા જીલ્લો), ભવનાથનો મેળો (ગિરનાર- જૂનાગઢ જીલ્લો), તરણેતરનો મેળો (તરણેતર-સુરેન્દ્રનગર જીલ્લો), ચૈત્રી પૂનમનો મેળો (બહુચરાજી-મહેસાણા જીલ્લો) વગેરે મુખ્ય છે.
• આ ઉપરાંત ગુજરાતના વડનગર, તારંગા, ખંભાલીડા, જૂનાગઢ, કોટેશ્વર, તળાજા, ઢાંક, ઝગડિયા વગેરે સ્થળોએ બોદ્ધ તથા જૈન ધર્મની ગુફાઓ આવેલી છે.