GSEB Solutions for Class 10 Science

જવાબ :

જે પદાર્થોની એસિડીક કે બેઈઝીક માધ્યમમાં વાસ બદલાય છે તેવા પદાર્થોને ઘ્રાણેન્દ્રીય સૂચક કહે છે.

ઉદાહરણ તરીકે વેનીલા અર્ક, ડુંગળી, અને લવિંગનું તેલ.

દા.ત. લવિંગના તેલની વાસ ધરાવતા સ્વચ્છ કપડા ઉપર મંદ HCLના ટીપા છંટકાવ કરી, તે કપડું સુંઘતા તેમાંથી લવિંગના તેલની વાસ આવશે. જે સૂચવે છે કે એસીડ એ ઘ્રાણેન્દ્રીય સૂચકની વાસ છંટકાવ કરી કપડું સુંઘતા તેમાંથી લવિંગના તેલની વાસ દુર થશે.

જે સૂચવે છે કે બેઇઝ એ ઘ્રાણેન્દ્રીય સૂચકની વાસ દુર કરે છે.

જવાબ :

ઝિંક ધાતુ મંદ HCL કે H2SO4  ની પ્રક્રિયાથી H2 વાયુ ઉત્પન્ન કરે છે કારણ કે ઝિંક ધાતુએ H2 વાયુ વધુ ક્રિયાશીલ હોવાથી તે મંદ HCL કે H2SO4 માંથી H2 વાયુનું વિસ્થાપન કરે છે.

આથી વિસ્થાપન પ્રક્રિયા નીચે પ્રમાણે છે.

સમીકરણ- Zn + H2SO4  -> ZnSO4 + H2

                    Zn + 2HCL -> ZnCl2 + H2

પણ મંદ HNO3 ની ઝિંક ધાતુ સાથેની પ્રક્રિયાથી  H2 વાયુ છુટો પડતો નથી.

કારણ કે મંદ HNO3  પ્રબળ ઓક્સીડેશન કર્તા છે. તે પ્રક્રિયા દરમિયાન ઉત્પન્ન થતા H2 વાયુનું H2Oમાં ઓક્સિડેશન કરે છે. આથી ઝિંક ધાતુની મંદ HCL કે મંદ H2SO4 ની પ્રક્રિયા કરવાથી H૨ વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે.

જવાબ :

એસિડ અને બેઈઝના સામાન્ય ગુણધર્મો નીચે પ્રમાણે છે.

૧. એસિડના ગુણધર્મો:

•    એસિડ સ્વાદે ખાટા હોય છે. તે ભીના ભૂરા લીટમસ પેપરને લાલ બનાવે છે. 

•    તે બેઇઝ સાથે પ્રક્રિયા કરી ક્ષાર અને પાણી ઉત્પન્ન કરે છે.

•    તે ધાતુ સાથે પ્રક્રિયા કરી હાઇડ્રોજન વાયુ મુક્ત કરે છે.

૨. બેઇઝના ગુણધર્મો:

•    બેઇઝ સ્વાદે તુરા હોય છે.

•    તે ભીના લાલ લીટમસ પેપરને ભૂરું બનાવે છે.

•    તે એસિડ સાથે પ્રક્રિયા કરી ક્ષાર અને પાણી બનાવે છે.

જવાબ :

એસિડ અને બેઇઝ એક બીજા સાથે મિશ્ર થઇ એકબીજાની અસર નાબુદ કરે છે. જે આપણે પ્રક્રિયા દ્વારા સમજીએ.

સૌ પ્રથમ એક કસનળીમાં ૨ એમ.એલ.મંદ NaOH નું દ્રાવણ લો.

ત્યારબાદ આ દ્રાવણમાં ફીનોલ્ફ્થેલીનના બે ટીપા ઉમેરો.

ત્યારબાદ દ્રાવણનો કયો રંગ થાય છે તે જણાવો.

ઉપરોક્ત દ્રાવણમાં ટીપે ટીપે મંદ HCL દ્રાવણ ઉમેરો.

પ્રક્રિયા મિશ્રણમાં શું કોઈ પરિવર્તન થાય છે. તે જણાવો.

શા માટે એસિડ ઉમેરવાથી ફીનોલ્ફ્થેલીનનો રંગ બદલાય છે તે જણાવો.

હવે ઉપરોક્ત મિશ્રણમાં NaOH ના થોડા ટીપા ઉમેરો. ત્યારબાદ ફીનોલ્ફ્થેલીનનો ગુલાબી રંગ ફરીથી દેખાય છે કે નહી તે જણાવો અને અવલોકન કરો.

તો અવલોકન કરતા જણાશે કે એસિડ દ્વારા બેઇઝ ની અસર તેમજ બેઇઝ દ્વારા એસિડની અસર નાબુદ થાય છે.

આ પ્રક્રિયા નીચે પ્રમાણે લખી શકાય છે.

NaOH + HCL -> NaCl + H2O 

આથી એસિડ અને બેઇઝ વચ્ચે પ્રક્રિયા થઇ ક્ષાર અને પાણી મળવાની પ્રક્રિયાને તટસ્થીકરણની પ્રક્રિયા કહે છે.

સામાન્ય રીતે તટસ્થીકરણની પ્રક્રિયા નીચે મુજબ લખી શકાય છે.

બેઇઝ + એસિડ -> ક્ષાર + પાણી

જવાબ :

એક બીકરમાં થોડી માત્રામાં કોપર ઓક્સાઈડ લો તેમજ હલાવતા જતા ધીરે ધીરે મંદ હાઇડ્રોક્લોરિક એસિડ ઉમેરો અને દ્રાવણનો રંગ નોંધો.

ત્યારબાદ કોપર ઓક્સાઈડ નું શું થાય છે તે અવલોકન કરો.

તારણ: તમને જણાશે દ્રાવણનો રંગ વાદળી લીલો બને છે અને કોપર ઓક્સાઈડ ઓગળી જાય છે.

પ્રક્રિયામાં ક્લોરાઈડના ઉદ્ભવવાને કારણે દ્રાવણનો રંગ વાદળી લીલો બને છે. ધાતુ ઓક્સાઈડ અને એસિડ વચ્ચે થતી પ્રક્રિયા નીચે પ્રમાણે લખી શકાય.

ધાતુ ઓક્સાઈડ + એસિડ -> ક્ષાર + પાણી

બેઇઝ એસિડ સાથેની પ્રક્રિયાની માફક ધાત્વિય ઓક્સાઈડ સાથે પ્રક્રિયા કરી ક્ષાર અને પાણી આપે છે તેથી ધાત્વિય ઓક્સાઈડને બેઇઝ ઓક્સાઈડ પણ કહેવામાં આવે છે.